Visie op de praktijk van digitaal erfgoed
Door Anton Cruysheer, Programmamanager Erfgoed
'Digitaal en Erfgoed. Best lastig als ik aan de keukentafel deze containerbegrippen aan mijn kinderen van 10, 12 en 13 jaar probeer uit te leggen. Helemaal als ik daar ook nog eens de woorden ‘Collecties’ en ‘Platform’ aan toevoeg. Onder de motorkap van deze begrippen schuilt echter een prachtige en belangrijke wereld waar we heel veel mee kunnen. In de context van gebruik en toepassing wordt duidelijk waar het om gaat. En hier kom ik graag mijn bed voor uit! Waarom? Ik neem jullie hier vanuit drie invalshoeken in mee.
1. Digitalisering democratiseert, verrijkt en zorgt voor positieve energie
Over wat erfgoed precies is, bestaan veel verschillende, vaak ingewikkelde definities. Ik zie het als een term die wordt gebruikt om aan te duiden wat je van je voorouders erft en wat je waardevol vindt: om je mee te identificeren, je aan te hechten, te gebruiken en door te geven aan toekomstige generaties. Erfgoed wordt daarnaast nog wel eens onderscheiden in materieel erfgoed – het fysieke en tastbare. En immaterieel erfgoed – over herinneringen, muziek, dans, gebruiken, tradities en digitale weergaven zoals een foto die je maakt met je telefoon.
Erfgoed uitgelegd in de context van beleid en wetenschap is van oudsher een gesloten systeem of een ivoren toren: in het algemeen zijn het de specialisten, beleidsmakers en wetenschappers die bepalen wat van waarde is. Het gaat dan om kennis uit rapportages, artikelen, boeken en kaarten. De toenemende digitalisering doorbreekt dit systeem: kennis wordt met één druk op de knop - met een tik op het scherm of klik op de muis - zichtbaar, bruikbaar en houdbaar voor iedereen. Dit biedt ongekende mogelijkheden, van draagvlakverbreding en educatie tot crowdsourcing, citymarketing en citizen science.
Twee voorbeelden. Het afgelopen jaar hebben in de provincie Utrecht bijvoorbeeld meer dan 4.500 mensen als erfgoedvrijwilliger meegeholpen om op digitale kaartbeelden honderden grafheuvels en ander erfgoed op de Utrechtse Heuvelrug te ontdekken. In vijf weken tijd werd werk verricht waar archeologen anders jaren voor nodig hadden gehad. Een ongekende doorbraak in de archeologie!
In het voorjaar organiseert Landschap Erfgoed Utrecht op de Universiteit Utrecht een cursusdag voor hobbyarcheologen om hun metaaldetectie collecties digitaal vast te leggen in het linked-open-data-systeem PAN – de nationale database én publiekssite voor vondstmeldingen. Door samen te werken met deze vrijwilligers kunnen we in één dag meer vondsten digitaal redden en bruikbaar maken voor bijvoorbeeld onderzoek en educatie. Ons Meldpunt Archeologie krijgt dit nog niet in een maand voor elkaar. De betrokkenheid bij en participatie aan digitaal erfgoed maakt het fysieke erfgoed en de achterliggende verhalen toegankelijker. Kortom; digitalisering democratiseert, verrijkt en maakt veel positieve energie los.
2. Digitaal Erfgoed bepaalt de kwaliteit van het landschap
In de provincie Utrecht staat – net als in veel andere provincies in Nederland – het landschap onder druk. De transities buitelen over elkaar heen en schreeuwen het hardst om beschikbare ruimte voor woningbouw, energietransitie, biodiversiteit, mobiliteit en klimaatadaptatie. De moeilijkheid hierbij is dat het landschap één groot openluchtmuseum is. Zo’n beetje álles is waardevol erfgoed. Boven de grond én onder de grond. Elke ingreep in het landschap is als een soort open hersenoperatie waarbij als je niet oppast ongewild kennis en herinneringen verdwijnen. De nieuwe Omgevingswet moet de complexe ruimtelijke opgaven makkelijker maken. Een belangrijke onderlegger hierbij is het Digitaal Stelsel, waarin de fysieke werkelijkheid op één plek digitaal toegankelijk wordt gemaakt. Voor het erfgoed maken gemeenten doorgaans gebruik van cultuurhistorische en archeologische waardenkaarten. Maar deze zijn slechts beperkte weergaven van de werkelijkheid. Veel landschappelijk erfgoed en de achterliggende informatie hierover, staat niet op deze kaarten. Alles op kaart vastleggen zou ook te veel tijd en geld kosten, over de kwalitatieve monitoring ervan maar niet te spreken.
Om deze reden zijn we bij Landschap Erfgoed Utrecht begonnen met een gedurfd project: ‘Meet je Landschap’. Veel vrijwilligers gaan in koppels en gewapend met een tablet de provincie in en leggen zo kleine landschapselementen vast. Zoals oude bomenlanen, houtwallen, rijen knotwilgen, etc. Een project dat inmiddels landelijk navolging krijgt. Voor de toekomst zie ik graag dat we dit opschalen naar tal van andere kleine landschapselementen. Zoals dammen, hekken, grenspalen, gerechtsbomen, wasstoepen, bruggen, galgenbergjes, processiewegen, grensstenen en nog een heleboel meer. Tezamen vormen zij de aankleding van het landschap die in de loop van vele eeuwen tot stand is gekomen en waarachter veel herinneringen en talloze verhalen schuil gaan. Vaak onbewust bepaalt dit samenspel de kwaliteit van de leefomgeving van mensen. Hoe meer de wordingsgeschiedenis van het landschap samen met deze erfgoedelementen digitaal zijn vastgelegd, hoe meer mensen er kennis van kunnen nemen en hoe beter we er rekening mee kunnen houden in alle afwegingen die we de komende jaren met elkaar maken.
Dit gaat verder dan een simpel pleidooi voor een beter behoud van het landschap. Dit gaat om het creëren van kwalitatieve leefomgevingen van mensen waar zij beter kennis van kunnen nemen om zich er meer thuis te laten voelen en er meer aan te hechten, zorg voor dragen en verantwoordelijkheid voor nemen. Betrokkenheid is de kern van samen leven en komt mede voort uit een kwalitatieve onderscheidende en herkenbare leefomgeving. Een kwalitatieve leefomgeving met erfgoed, natuur en landschap als fundament draagt in die zin ook bij aan de mentale en fysieke gezondheid van mensen. De basis voor dit alles is digitaal toegankelijke informatie over dit erfgoed. Het vastleggen, ontsluiten en monitoren van deze informatie kan niet zonder de hulp en participatie van veel, heel veel mensen – zowel beroepskrachten als vrijwilligers.
3. De nieuwe wereld vermengt fysiek en digitaal
Digitalisering, 5G, The Internet of Things, artificiële intelligentie, virtual & augmented reality, meta universe. De wereld staat niet stil. Integendeel. We zijn pas net op weg en de technologische ontwikkelingen gaan ongelooflijk hard. Ik voorzie de komende jaren een steeds verdergaande vermenging van de fysieke met de digitale wereld. In mijn werk bij Landschap Erfgoed Utrecht willen we samen met de Universiteit Utrecht in het landschap QR-tegels plaatsen op bijzondere plekken. Bijvoorbeeld waar een kasteel heeft gestaan of een grafheuvel. Op deze manier kun je met je mobiel een beeld of reconstructie oproepen van hoe het er vroeger op die plaats uit zag en doorlinken naar een filmpje, podcast of verhaal op ons provinciaal verhalenplatform UtrechtAltijd.nl.
Een prachtige manier om informatie van plekken te verbinden aan de fysieke omgeving mét digitaal toegankelijke erfgoedinformatie. Hoe beter we in staat zijn om alle kennis die nu nog in gedrukte teksten en beelden zit te digitaliseren en de al gedigitaliseerde informatie te koppelen en ontsluiten met andere informatie, hoe bruikbaarder deze informatie wordt voor tal van toepassingen. Momenteel onderzoeken we de mogelijkheid om – in navolging van andere provincies – ook in Utrecht een digitaal erfgoedplatform voor erfgoedcollecties op te zetten. Gekoppelde informatiebronnen van allerlei erfgoedorganisaties (archieven, musea, historische verenigingen, etc.) om dit digitale erfgoed niet alleen houdbaar en zichtbaar te maken, maar vooral bruikbaar, voor tal van mogelijkheden! Die methode met QR-codes is natuurlijk een tussenfase.
In mijn verbeelding lopen we binnenkort buiten allemaal met brillen op waarop instant beelden en teksten worden opgeroepen uit het verleden en zien we de wereld om ons heen als een prachtige en fascinerende plek om in te leven. Voor het zover is moet er nog heel wat gebeuren en hier kom ik graag mijn bed voor uit!'