Op de provinciegrens

De Blauwe Kamer bij Rhenen

Een vertakking van de Nederrijn

De Kromme Rijn

De Geinbrug bij IJsselstein

over de IJssel

Campagne van ego naar eco
Rivierengebied

Het Rivierengebied

De Lek, de Nederrijn of de Kromme Rijn. De provincie Utrecht is waterrijk. Plaatsen als Lopik, Vianen, Nieuwegein, Honswijk, Wijk bij Duurstede, Amerongen, Elst, Rhenen, maar ook Bunnik, zijn ook rijk aan vele historische verhalen over het leven met het water. Samen met de vrijwilligers van de vele groepen in het landschap zorgen we voor de natuur en de bodem zodat het water wordt vastgehouden. Historische verenigingen en ons verhalenplatform UtrechtAltijd zorgen ervoor dat verhalen rond het water verteld kunnen blijven worden. In de maand mei staat het water centraal.

1672

het rampjaar

In dit jaar werd de dijk van de Lek bewust doorgestoken om de Lopikerwaard onder water te zetten om zo te voorkomen dat de Franse troepen verder konden trekken.
46

forten

De Nieuwe Hollandse Waterlinie beschermde een groot deel van Holland en de stad Utrecht. De waterlinie was in gebruik van 1870 tot 1945.
2000

jaar geleden

In Nederland liep de noordelijke grens van het Romeinse rijk vanaf ongeveer 50 n. Chr. langs de Rijn (nu de Oude Rijn, Kromme Rijn en Nederrijn).

Water is de levensader van elk ecosysteem, zegt Hein Pasman (Landschap Erfgoed Utrecht). In de provincie Utrecht is die rol weggelegd voor rivieren als de Lek, Eem, Kromme Rijn en tal van kleinere (veen)riviertjes zoals de Angstel en de Winkel.

Het is een systeem dat gevoelig is voor verstoring, vertelt Hein. “Neem de Steur, een vissoort die vroeger veel voorkwam in de grote rivieren. Door de slechte waterkwaliteit kan dit beestjedeze deze vis niet aan geschikt voedsel in de rivieren komen.” De oorzaak zijn o.a. giflozingen in het buitenland, watervervuiling die stroomopwaarts nog steeds plaatsvinden.

Toch is verontreiniging niet het enige probleem van de Utrechtse rivieren. De rivieroevers zijn door menselijk ingrijpen maar een saaie bedoening geworden.“ Het is allemaal te netjes, te strak en te weinig dynamisch.” Een icoonsoort die Hein graag zou zien terugkeren is de Zwarte Ooievaar.

“De uiterwaarden zouden we veel natuurlijker kunnen inrichten, met rietlanden, ooibossen en overhangende takken kreken.”

Er is nog een reden om in Utrecht meer ruimte te bieden aan de rivieren. Door de opwarming van de aarde is de wateraanvoer vanuit het buitenland grilliger geworden. Op de bergtoppen waar de rivieren ontspruiten, ligt minder sneeuw. Gletsjers zijn aan het smelten. Bij extreme neerslag komt dat water vrijwel ongehinderd in de rivieren terecht, wat stroomafwaarts voor ernstige wateroverlast zorgt. Die pieken wil je vermijden. Dat water heb je later nodig in perioden van extreme droogte. “Ook daarvoor is het nodig dat we de oevers en uiterwaarden anders inrichten, dat we het water vrij spel geven”, aldus Hein. Je creëert zo een waterbuffer voor droge tijden en zorgt tegelijk voor een omgeving waar allerlei bijzondere planten en dieren zich thuis voelen. “Ook voor de bezoeker is dat een genot om te zien, win-win dus.”

“Het rivierengebied is echt een grensgebied”, vertelt Anton Cruysheer, manager erfgoed bij Landschap Erfgoed Utrecht. Interessant vindt hij de continue wisselwerking tussen de natuur en de mens, die het rivierengebied heeft vormgegeven.

Anton: "Wij werken vanuit ons kantoor op Landgoed Oostbroek in De Bilt waar delen van de Kromme Rijn weer land zijn geworden. Door een reconstructie op deze plek is goed voor te stellen hoe hier de Romeinse schepen, Vikingschepen en vele handelsschepen en platbodems hier ooit hebben gevaren.

Historische waterwegen
Bij het rivierengebied denk ik ook aan Nieuwegein en omgeving met de ontginningsassen en historische bebouwing. Historische waterwegen als de Doorslag, Vaartsche Rijn, Merwedekanaal en Lekkanaal zijn onderdeel van grotere structuren als de Hollandse IJssel, Keulse Vaart en het Amsterdam-Rijnkanaal. Een plaats als Nieuwegein heeft ook veel archeologisch erfgoed; vanaf de prehistorie tot en met Tweede Wereldoorlog. Interessant vind ik bijvoorbeeld de vele verdwenen - en nog bestaande - kastelen in deze gemeente. Maar ook het beroemde zwaard van Jutfaas uit de bronstijd spreekt tot de verbeelding.”

Romeinen
Wouter Verschoof-van der Vaart is een collega van Anton. “Als archeoloog vind ik het rivierengebied extra boeiend omdat hier ook vele legers doortrokken. Het water had een verdedigende functie, en was heel belangrijk voor de handel. Niet voor niets liep ook de noordgrens van het Romeinse Rijk langs de Rijn. Bijzondere geschiedenis korter geleden dan de tijd van de Romeinen, vind je bij Wijk bij Duurstede, toen Dorestad. Dit was zelfs de belangrijkste handelsstad van Nederland in de vroege middeleeuwen. Het stadsmuseum met vondsten uit die tijd is nu nog even dicht, maar als het weer opengaat, breng ik zeker een bezoek!”

Marianne de Rijke is erfgoed specialist. Dat is de korte omschrijving van haar werk bij Landschap Erfgoed Utrecht, want haar rollen zijn erg divers. Naast senior adviseur musea, is ze ook museumconsulent, digitaal-erfgoed-coach, adviseur voor Utrechtse buitenplaatsen en participatiecoach. Ze heeft in haar dagelijkse werk vooral te maken met buitenplaatsen en musea, waarvan er ook veel zijn in het Rivierengebied.

“Ik ben dol op het water waarlangs je menig erfgoedlocaties vindt in de provincie. Kasteel Amerongen heeft voor mij een speciale betekenis. Ik kom al jaren bij het kasteel met de prachtige tuinen in de uiterwaarden van de Nederrijn. Het Tabaksteeltmuseum, ook in Amerongen, vind ik ook bijzonder door haar plek in een voormalige tabaksschuur met opvallende architectuur.

Meer naar het westen vind je Vianen aan de Lek, een prachtig vestingstadje waar ik vorig jaar aan het Stedelijk Museum nog de eerste Erfgoedprijs mocht uitreiken. In Nieuwegein vind je Museumwerf Vreeswijk, een bijzondere locatie voor het maritiem erfgoed met een binnenhaven voor historische schepen. Zeker ook de maritieme geschiedenis van de provincie is boeiend.
Eind 7^e tot midden 9^e eeuw was Wijk bij Duurstede – het voormalige Dorestad – bij de splitsing van de Rijn en de Lek een belangrijke handelsplaats. Als dit jaar het museum heropent met een mooie experience hierover, zal ik een van de eerste bezoekers zijn. De provincie is rijk aan erfgoed bij het water. Ik prijs mij gelukkig dat ik de instellingen mag bezoeken en helpen om zichzelf te ontwikkelen en aantrekkelijk en toegankelijk te blijven voor het grote publiek.”

“Ik ben altijd nieuwsgierig naar de redenen hoe en waarom iets in het landschap is gekomen. Als ik een oud dijkje of grenspaal tegenkom, onderzoek ik wanneer een object is ontstaan”, vertelt Susan de Jong, adviseur landschap en cultureel erfgoed.

Rivierenlandschap
“In mijn werk analyseer ik eerst het verleden, om vervolgens in te gaan hoe er in het nu en in de toekomst mee om te gaan. Bij het rivierengebied denk ik aan de Lek, de Neder-Rijn, de Kromme Rijn met haar dijken, uiterwaarden, weilanden en pontjes. Het rivierenlandschap zoals we vandaag kennen is sterk bepaald door de mens. Voordat de mens dijken ging aanleggen, bepaalde de rivier zelf hoe het haar weg vond naar de zee. Door het grillige karakter van een rivier en ook bevolkingsgroei, begon men te denken om een rivier in te dammen en het achterland te beschermen.

Afdammen en ontginnen
Vooral de afdamming van de Kromme Rijn in 1122 door de bisschop van Utrecht bij Wijk van Duurstede heeft vele gevolgen gehad voor het rivierenlandschap wat we nu kennen. Zo kon de bisschop starten met het ontginnen van het moerassige Langbroek gebied. In deze eeuwen kwamen er ook dijken langs de Lek, waardoor gebieden bij Lopik en Schoonhoven konden worden ontgonnen. Deze dijken vormden vaak het startpunt van de strookvormige ontginningen van het landschap, wat anno vandaag nog aan de verkaveling is te zien.

Cultuurhistorische landschapselementen
Afhankelijk van de breedte van de uiterwaarden van een rivier waren deze in gebruik als hooiland en grienden. Een griend is een wilgenhakhout perceel, die elke paar jaar werd gekapt. De wilgentakken werden gebruikt voor het maken van heggen, manden en gereedschap. Vandaag de dag zijn deze grienden nauwelijks meer in functie omdat we andere materialen zijn gaan gebruiken. Toch kan je nog deze grienden en ook andere cultuurhistorische landschapselementen, zoals wielen, terug vinden in het landschap.

Gevecht
Ook al hebben oude dijkhuizen, wachthuizen en gemalen, grenspalen of dijkwachtpalen van waterschappen geen functie meer, ze vertellen het verhaal van een andere tijd, van onze voorouders. Het gevecht met het krachtige water is dan ook nog terug te zien in het landschap, maar is vandaag de dag nog steeds actueel.”

Het Rivierengebied

1672

het rampjaar

46

forten

2000

jaar geleden

"Water is de levensader van elk ecosysteem"

“De rivier als verdedigingswerk en handelsplek”

Vrijwilligersgroepen in het rivierengebied

"Ik ben dol op het water!"

"Cultuurhistorische landschapselementen vertellen het verhaal van een andere tijd"

Klompenpaden bij de rivieren

Cotlandenpad

Eendenkooienpad

Gerrit Achterbergpad

Grift en Graftenpad

Lint- en Liniepad

Overlangbroeksepad

Deel met je vrienden

Het Rivierengebied

1672

het rampjaar

46

forten

2000

jaar geleden

"Water is de levensader van elk ecosysteem"

“De rivier als verdedigingswerk en handelsplek”

Vrijwilligersgroepen in het rivierengebied

"Ik ben dol op het water!"

"Cultuurhistorische landschapselementen vertellen het verhaal van een andere tijd"

Klompenpaden bij de rivieren

Cotlandenpad

Eendenkooienpad

Gerrit Achterbergpad

Grift en Graftenpad

Lint- en Liniepad

Overlangbroeksepad

Blijf jij op de hoogte

Deel met je vrienden