Utrechtse Heuvelrug

Als je iets wilt begrijpen van de provincie Utrecht kun je niet om de Utrechtse Heuvelrug heen. Dit restant van de voorlaatste IJstijd is nog steeds allesbepalend voor het landschap, de natuur en de menselijke bewoning van de Heuvelrug. En de gebieden eromheen. “Het is feitelijk de ruggengraat van de provincie”, zegt Leon Pors, geoloog/ecoloog bij Landschap Erfgoed Utrecht.

Zoek je naar archeologische sporen van vroege menselijke bewoning in de regio, tijdens de periode die we het Paleolithicum noemen, dan is de Utrechtse Heuvelrug de plek waar je moet zijn. In de tijd dat Nederland hoofdzakelijk uit zompig moeras bestond, waren de hoger gelegen zanddelen van de Utrechtse Heuvelrug de enige plek waar menselijke bewoning mogelijk was. Daar zijn zelfs artefacten gevonden die wijzen op de aanwezigheid van Neanderthalers.

Waterhuishouding
Ook voor de waterhuishouding in de provincie draait alles om de Utrechtse Heuvelrug. Tot voor kort waren we vooral gericht op het zo snel mogelijk afvoeren van het regenwater dat van de Heuvelrug afstroomt, vertelt Leon. In de negentiende eeuw waren er regelmatig overstromingen in plaatsen als Amersfoort, en daar wilden we koste wat het kost vanaf. “We zijn daar een beetje te ver in doorgeschoten, vrees ik”.

De verandering van het klimaat met steeds langere en lastig voorspelbare periodes van toenemende droogte en natheid maakt dat we veel meer toe moeten naar het opvangen en vasthouden van overtollig water. Hierbij spelen bomen en hun wortels een cruciale rol, zegt Leon. “De naaldbomen die je veel aantreft op de Utrechtse Heuvelrug wortelen niet heel diep. Als er een tijdje geen regen valt, komen ze droog te staan en leggen ze het loodje.”

Verdroging tegengaan
Dat is voor de bomen zelf rampzalig, maar ook heel slecht voor de bodemkwaliteit. Met het verdwijnen van de naaldbomen droogt de grond uit, spoelen schimmels, mineralen en andere voedingsstoffen weg, vermindert het wateropnemend vermogen en verschraalt uiteindelijk het hele bodemleven. Dat is slecht nieuws voor wormen en insecten, maar ook voor vogels en de hele dierlijke voedselketen die ervan afhankelijk is. “Dat raakt iedereen”, zegt Leon. “De boeren hebben er last van, eigenlijk wij allemaal.”

Landschap Erfgoed Utrecht is op heel veel manieren bezig met verdroging. Onlangs zijn we een driejarig droogteonderzoek in Groenekan gestart met Universiteit Utrecht. We werken samen met diverse partners in de zoektocht naar duurzame vormen van landbouw, we adviseren ook bij waterwinprojecten en er zijn heel veel vrijwilligers actief met het aanplanten van nieuwe, toekomstbestendige opgaande begroeiing op de Utrechtse Heuvelrug.

Terug naar het begin

In Zeist, Maarn, Doorn, Maarsbergen of Amerongen. Overal op de Utrechtse Heuvelrug zijn er projecten van het educatieteam. Caroline Matla is adviseur onderwijs en erfgoed. Zij is onder andere projectleider van het Cultuurprogramma waarin Landschap Erfgoed Utrecht al zo’n vijftien jaar samenwerkt met Kunst Centraal.

‘Wie woont of werkt waar’ over plekken en beroepen, ‘Doordenkers gezocht’ over het klimaat en ‘Dit herdenken wij’ over herinneringsmonumenten. Met de projecten van erfgoededucatie worden kinderen uitgedaagd om na te denken over erfgoed om zo te ontdekken wat erfgoed is, wat het betekent en ook hoe erfgoed voor de toekomst bewaard en behouden blijft. Maar het zijn niet alleen kinderen die erfgoedwijs worden gemaakt, ook leerkrachten en vrijwilligers van erfgoedinstellingen kunnen leren hoe zij kinderen erfgoedwijs maken.

Aan de slag
“Het Cultuurprogramma voor kinderen van groep 1 t/m 8 vind ik een van de leukste projecten. Een mooi voorbeeld op de Utrechtse Heuvelrug is ‘Rondje om de kerk’. Hierbij gaat het over kerken die vroeger een herkenningspunt van hun dorp of stad waren. In het project leren we kinderen over een andere tijd, leren we ze informatie te halen uit verschillende bronnen en gaan de kinderen ook creatief aan de slag. Ook worden kerken bezocht. Zo bezoeken kinderen uit Maarn de Dorpskerk, uit Driebergen de Sint Petrus Bandenkerk en in Leersum de Michaëlkerk.

Aanleiding voor het bezoek is een verhaal over de vondst van voorwerpen in de kerk waarover zij met elkaar in gesprek gaan. Kerken hebben tegenwoordig vaak ook andere functies; bibliotheek, discotheek of theater. Hoe wordt daar naar gekeken? We gaan er met elkaar over in gesprek en werken daarbij volgens de erfgoedwijze gedachte die is ontwikkeld door Hester Dibbits. Het is belangrijk dat kinderen op jonge leeftijd al met elkaar in gesprek gaan zodat ze anders leren kijken. Zij zijn uiteindelijk ook de erfgoedmakers van de toekomst.”

Erfgoedwijs en erfgoed beleven
De erfgoedwijze gedachte staat ook centraal bij het landelijke project ‘Erfgoedwijzer met de klas’ dat Landschap Erfgoed Utrecht coördineert. Caroline: “We vinden belangrijk dat erfgoed een plek in het lesprogramma krijgt en helpen scholen daarbij. Met collega erfgoededucatoren uit het hele land ontwikkelden we een website met lesmateriaal.”

Het educatieteam maakt niet alleen projecten voor leerlingen, maar traint ook leerkrachten om cultuureducatie in te zetten in de klas. “We adviseren ook leerkrachten over cultuureducatie en helpen vrijwilligers van erfgoedinstellingen bij het overbrengen van erfgoed aan kinderen. Dit is onderdeel van het programma Cultuureducatie met Kwaliteit . Hierbij willen we kinderen ook echt erfgoed laten beleven. Naar het museum, het kasteel of fort om ter plekke het verhaal te horen en vooral te gaan doen. Op de Utrechtse Heuvelrug is bijvoorbeeld Huis Doorn hierbij betrokken.”